EMPİRİZM (Deneycilik) *

Yararlanılan Kaynaklar *

Bu ekolü daha iyi anlayabilmek için, daha önceki düşünceleri de bilmemiz gerekmektedir. Empirizm birdenbire ortaya çıkmadı, antik çağdan beri varolan bir felsefeydi. Bu düşünce henüz ilk çağlarda,sofistler, septikler, stoacılar, Epikuroscular ve Demokritoscu filozoflar tarafından temsil edildiği ve ilk tohumlarının atıldığı dönemlerde henüz sistemleşmemiş, düzenli bir ekol halinde varlığını sürdürerek bir düzeye ulaşmamıştı. Bu sebepledir ki, Empirizmin tarihi gelişimi içerisinde ve disiplinli bir felsefi sistem halinde incelenmesi ise ancak yeniçağ rasyonalizminin bir paraleli olarak 17 ve 18. yüzyıllarda mümkün olabilmektedir. Bu çağlarda filozoflar aklın limitlerini bulmaya çalışmaktadırlar.

Empirizm ekolü rationalizmin alternatifi, hatta ezeli bir rakibi olarak ve onun tam karşıtı olan daha büyük iddialarla ortaya çıkmış olup, rationalizmin “Bilginin akıldan geldiği” görüşüne karşılık olarak, insan bilgisinin deney yoluyla elde edilebileceğini iddia eder. Başka bir deyimle ve Grekçe “Deney” anlamına gelen “Emperia” kökünden gelen empirizm, rationalizmin “insan bilgisinin, aklın temel ilkelerinden gelme, kesin, zorunlu ve genel-geçer, kaynağının ise, insan zihni olduğu” görüşüne karşılık, bilginin kaynağını “içinde yaşanılan çevreden alınan. duyumlar, görgüler, kısaca deneyde” bulan ve bundan başka bütün yolların yanlış olduğunu iddia eden bir görüştür.

Yukarıda. da işaret edildiği gibi, deneyciliğin antik çağdaki ilk temsilcileri, bilginin meydana gelişinde, duyu organlarının bildirdiğini esas almışlar ve sensualism (duyumculuk) diyebileceğimiz bu görüşün temsilcileri olan Demoktrit ve Epikür gibi filozoflar, evrenin esas unsuru olarak “Atom” ları kabul etmişler, ve evrendeki boşlukta hareket halinde bulunan atomların duyu organlarımıza etkide bulunmaları ve böylece de duyumların aktifleşmesiyle bilgi meydana geldiğini ileri sürmüşlerdir.

İşte daha ilkçağda ampirik görüşün sözü, “Bu tür soruların esasını hiç bir zaman kesin olarak bilemeyiz” olmuştu. Öyle ya, (empirizm) e göre madem ki bilgilerimiz yalnız eşyanın izlenimleriyle kazanılıyor, yani bilgiler, aklın kanunlarına değil de eşyanın görüşüne göre meydana gelmektedir, o halde bu şekilde kazanılan, yani eşyanın görünüşüyle elde edinilen “empirik bilgilerin dışında, evrenin mahiyetini ve tümüyle evrendeki varlıkların sebeplerini izah edecek başka herhangi bir bilgi düşünülemez. İşte ilk çağda da empirizmde hâkim olan görüş buydu.

Gerçek bilgi aklın bilgisidir. Fakat akıl, bilgileri kendi başına elde edemez; duyu organlarının bildirdiklerine ihtiyacı vardır. Bununla beraber o, duyu organlarının bildirdiği görme, işitme, koklama, tadma ve dokunma gibi bilgileri ve karanlık ve basit bilgiler olarak nitelendirir.

EPİKÜROS (M.Ö. 341 - 270)

Epikuros'a göre,insanın mutlu olabilmesi için önce evreni, hatta bütün tabiatı iyi tanıması lazımdır. Epikuros, hareketlerin doğrusunu, yanlışını bulmak, ya da ayırabilmek, yani hareketlerin kanunlarını tespit edebilmek için de “Bilgi” ye ihtiyaç olduğu sonucuna vararak, bilginin kaynağı hakkındaki görüşlerini ise şöyle ifade eder:

İşte Epikuros'a gore adı geçen bu teorik ölçüler ve tasavvurlann konusu ise, bizzat nesnelerin kendileri olmayıp, bunlardan gelen şekiller ve yansımalardır. Bunlar duyu organları aracılığıyla gelirken bir takım değişikliklere uğramış olabilirler, dolayısıyla algılarsa esasen relatif karakterdedirler. Bu yüzden de nesnelere tam uygun değildirler. Diğer yandan algılarla kavranamayan, ya. da pek açık-seçik kavranamayacak durumda bulunan bazı sanılar vardır ki, bunlar çoğu zaman birbirlerinden güçlükle ayırdedilebilirler.

Kısaca Epikuros'a göre insan bilgisi, duyu organlan ve aklın yardımıyla, elde edilir. Duyu organlarının gönderdiği izlenimler zihinde tasavvur haline geçerler, ancak bu izlenimler, çocuklukta, gençlikte ve ihtiyarlıkta ayrı ayrı olduklarından, adı geçen izlenimlere, bağlı. olan, bilgiler de gençlikte en kuvvetli, çocukluk ve ihtiyarlık dönemlerinde ise zayıftırlar. Bu değişiklikten dolayı da bilgiler değişiklik özelliği gösterirler, yani evrendeki objelere tam uygun olmazlar. İşte bilginin doğruluk değeri kişiye göre ve kişide uyandırdığı haz ve elem duygularına göre değişir.

John Locke 1632 yılında İngilterede Bristol yakınlarında Wrington'da hukukçu bir babanın oğlu olarak dünyaya gelmiş, yüksek öğrenimini ise Oxford üniversitesinde “Tabiat bilimleri ve tıp” sahalarında yapmıştır. Kendi ifadesine göre Skolastik felsefeden hoşlanmamaktadır. Yeniçağın pozitif bilim zihniyetin ise beğenir. J. Locke'un bilimsel faaliyetlerinin ağırlık merkezini, insan unsuru, onun. bilgisi, eğitimi, dini, devleti vb. gibi hususlar teşkil eder. Felsefesinin temelini teşkil eden bu fikirlerini J. Locke, “An Essay Concerning of Human Understanding” (İnsan Anlığı Üzerine Bir Deneme) adlı eserinde açıklar. İnsanı bütün yönleriyle ele almış olmasına rağmen yine de onun “bilgi problemi” yanı ağır basar.

İşte Locke'a göre, insan bilgisinin objesi, hammaddesi, olan bütün fikirler deneyden gelir. İnsan zihni dünyaya geldiğinde boş bir levha (tabula rasa) halindedir. Locke, bilginin doğuştan geldiğini ve deney unsurunun rolünü hesaba katmayan filozofları şiddetle eleştirerek işe başlar. Ona göre, insan bilgisi doğuştan olsaydı, o takdirde en cahil, en akılsız sandıgımız kimselerin dahi az-çok matematik: aksiyomlar, tanımlar... vb. gibi kavramlar hakkında bilgileri olması gerekirdi.

Bunun gibi Tanrı tasavvuru da doğuştan olamaz, çünkü öyle toplumlar vardır ki, Tanrı kavramından haberleri olmadığı gibi, bir çok toplumlarda da yine Tanrı kavramları birbirlerinden çok farklıdır. Eleştirilerini bu şekilde sürdükdükten sonra J. Locke, kendi tezini savunurken de özetle şöyle der:

1. Yalınç Tasavvurlar: Bunlar ya tek duyumun, ya da birkaç duyumun müşterek aracılığıyla meydana gelirler ki, burada insan zihni tamamen pasiftir. Şu kadar ki yalınç tasavvurlar bilgilerimizin ham maddesini teşkil ederler, çünkü bunlar tek bir duyum ile ruha iletilebilirler.
2. Karmaşık tasavvurlar: Bunlar zihin tarafından meydana getirilirler ki, karmaşık tasavvurların meydana gelişinde zihin aktiftir.

Yalınç tasavvurları alan zihin pasif olmasına rağmen düşünme gücü sayesinde bunları gerektiği kadar tekrar etmek ve birleştirmek niteliğine sahiptir. İşte duyu organlarımız vasıtasıyla.aldığımız renk, koku, tad, şekil vb. gibi dışa ait gözlemlerle elde edilen bütün tasavvurlar yalınç tasavvurlardır. Locke'a göre, eşyaya ait duyumlarda.edinilen tasavvurların bir kısmı eşyanın gerçek niteliklerini gösterirler. Meselâ: uzayda yer kaplama, sertlik, şekil, hareket vb. gibi. Bunlar nesneyi nesne yapan nitelikler olup, bunlar ortadan kalkınca, nesneler de ortadan kalkarlar. J. Locke'un “birinci nitelikler” adını verdiği bu gerçek niteliklerden başka bir de “ikinci nitelikler” dediği nesnelerin temel nitelikleri olmayan renk, koku, tad. vb. gibi nitelıkler vardır ki, bunlar olmasa da nesneler olabilirler. Kısaca, bütün bu tasavvurlarda zihin pasiftir.

b) Soyutlama faaliyeti: Zihin eşyaya ait renk ve şekilleri soyut-layarak elde eder.

Yeniçağda empirist düşüncenin ilk temsilcisi J. Locke'un tesir çevresinin çok geniş olduğunu görmüştük. İşte, J. Locke felsefesinin en geniş etkisi altında kalanlardan birisi, hatta J. Locke'un en yakın takipçisi G.. Berkeley olmuştur. Berkeley de J. Locke gibi empirist (deneyci) prensiplerden hareket etmiştir. Şu kadar ki, kendisininden sonra çeşitli sistemlerin doğmasına yol açan J.Locke felsefesinin, spritüalist akımının temsilcisi G. Berkeley olmuştur. Berkeley ile 18. yüzyıl Ingiliz empirist felsefesi biraz değişik bir özellik göstermeye başlamış olup, “Treatise Concerning The Principles of Human Knowledge” (İnsan Bilgisinin İlkeleri Üzerine İnceleme) adlı eserinde Berkeley, “Maddî olan. bir dunyayı kabul etmenin yanlış ve haksız bir (soyut düşünce) bir “hypothese” olacağını göstermeye çalışmıştır.

Berkeley'e göre, “bizim dış dünya” ve nesnelerin genel nitelikleri dediğimiz bütün şeyler, deneyden türemiş olan ideler ile bunların arasındaki bağlantılara geri gotürülebilir. Ona göre nesnelerin, bilincimiz dışında varlıklarını kabul etmek yanlıştır. Çünkü böyle bir tasav vur objelerin düşünülmeden var olduklarını kabul etmek olur. Bu yüzdendir ki, dışardaki objelerin varoluşlarını duşünmeğe ne kadar uğraşırsak uğraşalım, incelediğimiz şey hep kendi idelerimizdir. Bundan dolayıdır ki, varlık bir “esse et pernipi” (algılamak) tır.

Görüldüğü gibi G. Berkeley, J. Locke'dan daha da tutarlı olarak tam bir “sübjektivizm”e ulaşır. Nitekim Berkeley'de de, bütün bilgilerimizin kaynağı “deney” dir. Ancak o, deney deyince J- Locke'da olduğu gibi iç ve dış algıları anlamaz, doğrudan doğruya duyulur algıyı anlar. Berkeley, zihindeki soyutlama faaliyeti konusunda da J. Lockce'den ayrılır. Nitekim J. Locke, zihnin özel bir faaliyeti olan soyutlama ile ideleri meydana getirdiğini söylüyordu. Berkeley ise soyut ideler prensibini kabul etmeyerek, nesneleri renk ve şekilleriyle algılarız, ama onları (meselâ: çeşitli renkleriyle) soyut bir fikir olarak düşünemeyiz der.

1711 yılında Edinburg'da zengin, hatta aristokrat bir çiftlik sahibinin oğlu olarak dünyaya gelen ve iyi bir öğretim gördükten sonra klasik diller ile felsefî problemlere daha çok merak duyan filozof, ailesinin malî durumunun bozulması üzerine bir ara ticaretle uğraşmış, böylece dört sene kadar süren bir ayrılıktan sonra ticaret dolayısıyla kaldığı Fransa'dan dönüşünde, “A Ticatise on Human Nature” (İnsan Tabiatı Üzerine Bir Deneme) adlı eserinin ilk şemasını hazırlamıştır.

Yukarıda da işaret edildiği gibi, İngiliz empirizmini sonuna kadar götüren Hume da J. Locke gibi önce fikirlerimizin ve tasavvurlarımızın kaynağının ne olduğu sorusu ile işe başlar, fakat bu soruya verdiği cevapla da J. Locke'un iç algı ve dış algı fikrini reddeder. D. Hume'un kendi sorusuna bu hususta verdigi cevap ise, bu iki alanın ayrı düşünülmesi yanlıştır. İnsanın tasavvur alanı bölünemez. Şu kadar ki, buna karşılık Hume bütün tasavvurlarımızı ikiye ayırır. Şöyle ki:

İzlenimler, duyu organlarımızla algıladıklarımızdır. Bunları görürken, işitirken, severken ya. da nefret ederken algıladığımız kuvvetli izlenimlerdir. Düşünceler ise, bu canlı izlenimlerin ve duyumların canlılığını kaybetmiş bulunan kopyaları, yani izlenimleri silik kalıntıları, ha tırlamak ve hayâl gücü tasavvurlarıdır. İşte D. Hume'a göre, bizde bilgi adına ne varsa, aslında duyular yardımıyla algıladıklarımızın bırakmış bulunduğu izlenimlerdir.

Yine D. Hume'a göre zihnin asıl görevi ise, duyularla elde ettiğimiz malzemeyi toplamak, birbirleriyle ilişkilerini düzenlemek, gerektiğinde yerlerini değiştirmek, daraltmak veya genişletmektir. Bütün düşünce ve idelerimizin en soyutları bile izlenimlere dayanır. Hume'a göre en yüksek ideler “Tanrı ideleri”, iyilik, bilgelik vb. gibi ideler de bu şekilde kazanılır. Yani insan zihni Tanrı idesini kendisi, iyilik ve bilgelik izlenimleri üstüne çıkarak elde etmiştir. Kısaca, “Tanrı idesi” zihnin eseridir.

Diğer taraftan Rationalistlerin, doğuştan var olduğunu kabul ettikleri aklın temel prensipleri ve mantığın ilkeleri de yine izlenimlere dayanır ki, işte “nedensellik” ilkesi böyledir.

D. Hume, ilkeler hakkındaki görüşlerini böylece belirledikten sonra, bizdeki her türlü tasavvurların meydana gelişini “Çağrışım kanunları” ile izah eder. D. Hume'a göre, insanda bir sebeplilik tasavvuru vardır. Ama, bu sebep-sonuç tasavvurunu kendisine geri götürebileceğimiz bir izlenim yoktur. O halde nasıl oluyor da, biz böyle bir tasavvuru meydana getirebiliyoruz? D. Hume'un bu açıklaması, “Kant'ı da doğmatik uykudan uyandıran ifadesiyle” şöyledir. Tasavvurlarımızdaki benzerlik, ayrılık, uzay ve zamanda beraberlik, olaylar arasındaki tekrar, yani bir A olayını bir B olayının izlemesi ve pek çok kerelik bu izleme sonunda, zihinde bir alışkanlık duyusunun meydana gelmesidir ki, böylece de algılar arasında doğru bağıntılar kurulmaktadır. Bilgilerdeki yanlışlıklar ise bu bağıntıların karışık olmalarıdır ki, biz buna yanlış bilgi veya doğru bilgi diyoruz.

Kısaca, D. Hume'a göre bizde var olan her türlü bilginin kaynağını algı şekillerinde aramalıdır. Hatta Allâh fikri bile böyledir. Yani Allâh fikri de insan zihninin, “İyiyi ve hikmeti” düşünmek gibi şiddetli ya da zayıf algıları, yani fikirleri genişletmesiyle doğmuştur. Kısaca, doğuştan hiç bir fikir ve bilgiye sahip değiliz. Sebep-sonuç ilişkisi dediğimiz şey de, aslında tamamen eşya aleminden aldığımız duyumlara dayanan deneylerimizin dışında bir sebep-sonuç “nedensellik” ılişkisi de yoktur. Yani duyularımızın ve deneylerimizin bildirdiklerinin dışında hiç bir şey bilemeyiz. Bilgi adına neye sahipsek, hep deney ve duyumlarımızın (bir biri ardı sıra zihnimize “Çağrışım” yoluyla gelmelerinin. bir” eseridir. Bundan ötürüdür ki, D. Hume sistemine “Associationisme” (Çağırışımcılık) da denmiştir.

Bilginin kaynağı, probleminde duyular âleminin varlığını ve ondan alınan duyumları hiç hesaba katmadan. doğrudan doğruya, bilginin doğuştan (akıl) dan geldiğini kabul eden, rationalizme karşı problemi yeni bir açıdan ele alan ve oldukça ilgi toplayan bir görüş olmasına rağmen empirizm (duyumlara ve deneye lüzumundan fazla önem verdiği ve aklın birleştirici kudretini hiçe saydığı için, birçok tenkitleri üzerine çekmiştir.

Gerçekten de, empirist filozoflar, genellikle bilgi edinmede zihni, ya boş bir levhaya benzetmişler, veya, bir nevi otomatik olarak, sadece duyumların etkisiyle hareket eden bir makina olarak düşünmüş lerdir. Halbuki, özellikle, çağdaş psikoloji, pedagoji ve antropoloji gibi bilimlerin yaptıkları araştırmalara göre, artık zihin öyle pasif, ya da bir takım dış tesirlerle çalışan ve bellı hareketleri tekrarlayan otomatik bir makina değil, aksine, beyin, düşünmek, hüküm vermek, yargı kur mak, hayal etmek, rüya görmek vb. gibi birçok psikolojik, sentetik ve sembolik faaliyetlerin merkezidir.

Diğer taraftan, empiristler, zihni pasif ve boş bir levha olarak dü şunürlerken, bilginin ham maddeleri olarak da, kişisel deneyleri kabul ederler. Halbuki, zihnin pasif kaldığı ve bilginin de, bireysel bilinçlerden elde edildiğini bir an. düşünelim. Acaba, müşterek bir düşünce birliği nasıl sağlanacak ve böyle bir faaliyetin mahsulü olan pozitif bilim lerin doğuşu nasıl izah edilecektir?

Küçük, Hasan, Sistematik Felsefe, İlahiyat Fakültesi Yayınları, Istanbul, 1985

Turner, Merle B., Philosophy and The Science of Behaviour, The Benedith Publishing Company, Newyork, 1968, s:16

Sahakinan, William S., Felsefe Tarihi, çev. Aziz Yardımlı, İdea Yayınları, İstanbul, 1990, s.153